Czym jest przemoc psychiczna?

autorka: Kinga Duchnowska, studentka psychologii

Przemoc psychiczna to trudny i często niewygodny temat. Niezbyt często poruszany w mediach, marginalizowany przez społeczeństwo pod przykrywką przekonania, że agresja, której nie widać w postaci siniaków - nie jest agresją. Stosują ją dorośli, uczą się jej dzieci. Niewidoczna na ciele, pozostawia nie mniej głębokie rany.

Już samo słowo „przemoc” wzbudza w nas negatywne emocje. Przez to słowo rozumiemy krzywdę wyrządzoną drugiemu człowiekowi. Pod słowem „psychiczna” kryje się natomiast jej szczególna postać - szczególna, ponieważ jest głęboko ukryta i trudna do udowodnienia. Powoduje wyraźne naruszenie godności osobistej drugiej osoby, która to sama często nie zdaje sobie sprawy z tego, że jest ofiarą emocjonalnego znęcania się.

Czym jest przemoc psychiczna?

Przemoc psychiczna jest formą długotrwałego znęcania się nad drugą osobą. „Przemoc psychiczna jest definiowana w sposób operacyjny i ujmuje następujące formy zachowania wobec ofiary: izolacja; ograniczania snu i pożywienia; narzucanie własnych sądów; degradacja werbalna (wyzywanie, poniżanie, upokarzanie); hipnoza; narkotyzowanie; groźba zabójstwa” (Pospiszyl I. Przemoc w rodzinie. WSiP 1994, s.104).

To przemoc, której nie widać, która nie pozostawia na ciele widocznych ran, ale potrafi boleśnie i głęboko okaleczać, oddziaływując na całe późniejsze życie ofiary. Przemoc psychiczna jest przestępstwem, za którą odpowiedzialność reguluje kodeks karny – artykuł 207 §1: „Znęcanie się fizyczne lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny – podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat”.

Objawy przemocy psychicznej

Przemocy psychicznej człowiek może doświadczyć w rodzinie, małżeństwie, w pracy, w grupie rówieśniczej lub innej, dowolnej grupie społecznej. Znęcanie psychiczne może przybrać wiele form. Przejawia się w braku szacunku wobec ofiary np. lekceważeniem jej poglądów, pracy, nieliczeniem z jej opinią itp. często akcentowany jest w obecności osób trzecich. Przemoc psychiczna to ograniczanie kontaktów ofiary z innymi ludźmi zmierzające do ich całkowitego zerwania, kontrolowanie wszelkich aktywności ofiary (śledzenie, monitorowanie rozmów, miejsca pobytu). To chorobliwa zazdrość, której agresor dopatruje się w każdym działaniu ofiary. To grożenie agresją fizyczną, uderzanie pięściami w ściany, blaty, trzaskanie drzwiami, niszczenie rzeczy ofiary. To agresja werbalna, krzyk, awantury, wyzwiska - ale także długotrwałe milczenie. Karanie milczeniem, długotrwałe, celowe ignorowanie drugiej osoby jest formą przemocy. Wszystkie te działania skutkują głębokimi ranami w psychice i powodują obniżenie lub utratę poczucia własnej wartości i godności człowieka.

Kiedy mówimy o przemocy psychicznej, a kiedy nie?

Nie każde niewłaściwe zachowanie nazywamy przemocą psychiczną. Obrażanie, upokarzanie, wyśmiewanie, wyzywani, które przypisane jest emocjonalnemu znęcaniu się, dotyczy sytuacji, kiedy te zachowania są powtarzane, utrzymują się przez długi czas, a więc mają działanie długotrwałe. Mimo iż wyzywanie, poniżanie drugiego człowieka nie jest zjawiskiem pożądanym i każdy z nas chciałby uniknąć takich sytuacji – to jednorazowa kłótnia (nawet taka związana z pojawieniem się wulgaryzmów) nie jest jeszcze przemocą psychiczną, ale działania takie mogą się w nią przerodzić, jeśli zaczną powtarzać się i tym samym powodować naruszanie godności osobistej drugiego człowieka. Ważne jest, by nie opatrywać etykietą przemocy psychicznej każdego konfliktu czy każdej ekspresji silnych uczuć. Należy pamiętać, że jednorazowa sytuacja wynikająca z naszej ‘niedoskonałości’ nie jest jeszcze traktowana jako znęcanie psychiczne, ale powinna być dla nas ostrzeżeniem – momentem, w którym jako ‘ofiara’ powinniśmy wyraźnie postawić granicę i zakomunikować sprawcy, że nie wyrażamy zgody na takie traktowanie. Postawienie granicy jest bardzo ważne. Jeśli to nam zdarzyło się podnieść głos, zachować w sposób, którego nie zaakceptowalibyśmy wobec nas samych - to znak, żeby takich zachowań nigdy więcej nie powtarzać.

Przemocy psychicznej nie wolno ignorować, nawet jeśli przyjmuje ona niewinne formy. Regularnie stosowana może prowadzić do załamania psychicznego, depresji lub myśli samobójczych.

Kim jest sprawca?

Dane wskazują, że ofiarami przemocy psychicznej są najczęściej kobiety i dzieci, a oprawcami mężczyźni (jednak nie zawsze jest to regułą!). Sprawca przemocy często postrzegany jest przez otaczającą go społeczność jako wzorowy mąż czy żona i rodzic. W sytuacjach społecznych bardzo przekonująco potrafi udawać zatroskanego i empatycznego partnera. Dramat rodziny jak to zazwyczaj bywa, odgrywa się w ukryciu, za zamkniętymi drzwiami. Aby rozpoznać sprawcę przemocy psychicznej należy przyjrzeć się sposobowi jego postępowania, ponieważ znane są mechanizmy, według których postępuje.

Mechanizm postępowania sprawcy przemocy domowej– najbardziej typowe techniki manipulacji:

• Izolacja polega na stopniowym odcinaniu ofiary od rodziny i znajomych. Ma na celu pozbawienie jej społecznego wsparcia. Sprawca działa stopniowo – początkowo jego działania związane są z krytyką osób z najbliższego otoczenia ofiary, by zniechęcić ją do utrzymywania kontaktów. W kolejnych etapach sprawca zaczyna zachowywać się niewłaściwie w stosunku do przyjaciół i rodziny (obrażanie, wyśmiewanie poglądów, uszczypliwe uwagi), a następnie w stosunku do samej ofiary. Poczucie wstydu jakie odczuwa ofiara w tych sytuacjach działają bardzo skutecznie i w konsekwencji prowadzą do unikania kontaktu i izolacji. Agresor stopniowo próbuje odciąć ofiarę od wszelkich aktywności, które niosłyby ze sobą uznanie innych – jak praca czy hobby. W ten sposób uzależnia od siebie swoją ofiarę. Praca zawodowa często przedstawiana jest jako zaniedbywanie rodziny. Na ofierze wywierana jest silna presja, wpędzana jest w poczucie winy, odbiera się jej wiarę w siebie, obniża poczucie własnej wartości i przekonuje o tym, że to ona jest odpowiedzialna za te wszystkie sytuacje.

• Ściąganie uwagi polega na tym, aby ofiara ciągle koncentrowała się wyłącznie na sprawcy i jego/ jej potrzebach. Wymusza to zawłaszczenie jej czasu, ponieważ każda wolna chwila powinna zostać poświęcona jemu. W sytuacji kiedy ofiara wychodzi z domu zasypywana jest wiadomościami i telefonami od sprawcy, aby ani na chwilę nie dać jej szansy zapomnienia o sobie.

• Grożenie ma na celu wywołanie uległości i lęku – zmuszenie do posłuszeństwa za pomocą szantażu emocjonalnego. Sprawca wykorzystuje do tego sekrety, intymne zwierzenia czy znane słabości ofiary. Wykorzystuje swoją wiedzę o niej, aby wywołać uległość i spełnienie życzenia.

• Demonstrowanie władzy ma na celu dalsze zastraszanie ofiary. Sprawca postrzegany jest jako mądry i dobry człowiek – dobry mąż czy żona, ojciec lub matka. Często w oczach ludzi odbierany jest jako wspaniała, godna zaufania osoba. Wmawia on ofierze, że jest zła, przekonuje o swoim poparciu społecznym, dobrej opinii, podczas gdy ofierze nikt w nic nie uwierzy, więc skazana jest na porażkę. Wypracowana wcześniej izolacja od otoczenia ofiary, brak znajomych, przesiadywanie w domu w samotności daje sprawcy możliwość do przejęcia władzy i pełnej kontroli nad ofiarą. Przekonanie o brak wsparcia z zewnątrz powoduje, że ofiara nie szuka pomocy.

• Poniżanie i degradacja mają na celu wywołanie u ofiary poczucia dyskomfortu. Sprawca celowo ignoruje potrzeby drugiej strony, aby pokazać i przekonać ją, że nie są ważne. Nie angażuje się on w pomoc w domu, zapomina o obietnicach, nie bierze odpowiedzialności za swoje postępowanie. Często ignoruje prośby ofiary, nie odpowiada na pytania, stosuje długotrwałe milczenie w ten sposób upokarza ją, pokazując, że nie jest ważna, że się nie liczy. W dalszych działaniach lekceważy jej sukcesy, osiągnięcia i stosuje ciągłą krytykę, ubliża.

• Sporadyczne okazywanie uczuć. Fazy emocjonalnego znęcania się nad drugą osobą przeplatane są z okresami okazywania czułości, przeprosin, starań. Ofiara ma nadzieję na poprawę i zmianę na lepsze. Obdarzanie ofiary chwilową uczuciowością jest wyrafinowaną metodą, niezwykle przywiązującą ofiarę do sprawcy, ponieważ robi on wszystko, aby ją uszczęśliwić (przez pewien czas), pozwolić podtrzymać nadzieję, że sprawca się zmieni na lepsze.

W relacji przemocowej w rodzinie możemy wyróżnić trzy fazy, które występują jedna po drugiej (to błędne koło – cykl powtarza się wciąż od nowa; po zakończeniu 3 fazy następuję ponownie rozpoczęcie 1.

Fazy przemocy:

1. Faza narastania napięcia. Sprawca staje się coraz bardziej drażliwy, często się denerwuje i coraz częściej inicjuje awantury. W fazie tej ofiara stara się uspokajać i usprawiedliwiać jego zachowanie.

2. Faza ostrej przemocy. Sprawca nie wytrzymuje napięcia i wpada w szał, w którym dopuszcza się przemocy psychicznej, grozi, poniża, zastrasza – czasami również dochodzi do przemocy fizycznej. Do wybuchu wystarczy najmniejszy bodziec. W tej fazie ofiara odczuwa ogromny lęk, ale próbuje nadal usprawiedliwiać sprawcę szukając w sobie przyczyn jego agresji.

3. Faza miesiąca miodowego. Sprawca ma świadomość przekroczenia granic i stara się naprawić błędy, aby ofiara nie odeszła. Ofiara wybacza i wierzy w przemianę ciesząc się chwilami wzmożonej uczuciowości… do czasu aż w sprawcy zacznie narastać drażliwość (przejście do fazy 1).

Skutki przemocy psychicznej:

• niszczenie poczucia mocy sprawczej ofiary.

• Zaburzenie lub zniszczenie poczucia własnej wartości i godności.

• Bardzo niska samoocena.

• Pozbawienie wolnej woli – uległość i posłuszeństwo, podporządkowanie drugiej osobie.

• Przekonanie o niezdolności do samodzielnego życia.

• Ciągłe obwinianie się, poczucie winy.

• Wycofanie i zamknięcie w sobie. Niechęć do nawiązywanie kontaktów.

• Labilność emocjonalna.

• Inne objawy towarzyszące: bezsenność, koszmary nocne, depresja, nerwica lub stany nerwowe. Objawy somatyczne związane z lękiem: drżenie rąk, nudności, kołatanie serca, zawroty głowy czy problemy gastryczne.

Jeśli jesteś ofiarą przemocy (bez względu na płeć) - zadzwoń i poproś o pomoc – pamiętaj, że nie jesteś sam/a. Organizacja, która zajmuje się pomaganiem ofiarom przemocy jest Niebieska Linią – 800 12 00 02.

Literatura:

Barea C., Poradnik dla ofiar przemocy w rodzinie, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2010. Herman J.L., Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do równowagi, GWP, Gdańsk 2003.